Sängö
Sängö ayeke yângâ tî ködörö tî Bêafrîka mobimba ngâ ôko tî ânguruyângâ tî ködörö sô asâla na kua na Bêafrîka. Âwabêafrîka kûtu osïö kûê atene nî, ngâ âwandê kûtu ôko atene nî. Ânzorôko tî lo ayeke otâ : Sô âwabêafrîka ayeke tene sï agbe ködörö ndê ndê ayeke zîa yângâ tî ködörö tî âla da, sô âwandê ayeke tene nî, ngâ na sô âwasêndâyângâ ayeke vûla nî na gbelê tî kötä da tî sêndâyângâ tî da sêndâgî tî Bangî sô ayeke na ndembë sô ôko ndokua sô ayeke bâa ndo na ndö tî mäïngö tî Sängö ngâ sô ayeke fa sêndâkodë tî lo.
Laâ tâkâ yângâködörö na Bêafrîka, Kongöo na Sâde.
Pekôdünîa na Sängö
[fa na mbi | ti gbian nda ti tënë ni]Gündâ tî yângâ tî sängö ayeke yângâ tî dëndî, sô ayeke mbênî kêtê yângâ tî ngbändï. Âzo angbâ tî tene yângâ tî dëndî nî na mbâgë tî Bangasu kâ asï na lâsô. Yângâ tî dëndî laâ avunga, amû terê tî bali Ûbangî, asï na mbäli tî Ifondo na mbongo tî Bangî. Avunga töngasô kôzonî na sïngö tî âkôzo âmbunzû na ködôrö nî na sêku tî 19 nî.
Gängö tî âmbunzû âmvenî laâ apûsu yângâ nî tî vunga hîo mîngi, tî mû lê tî ködörö tî Bêafrîka nî kûê, asï na Tyâde. Âmbunzûnzapä, âturûgu na âwadëngö-büzë laâ ayeke âkötä âwavüngängö-sängö nî. Zo sô kûê asï na lê tî galâ wala anînga kêtê na yâ tî mbênî gbätä ayeke manda tî tene sängö. Agä tî sï na ngû 1950, sängö agä yângâ tî mîngi tî âzo na yâ tî âgbätä tî ködörö nî kûê awe.
Na tângo sô Bêafrîka agä ndepandäa, atâa sô sängö agä kôzo yângâ tî Bêafrîka na wüngö tî âwatënëngö-nî kûê, a lîngbi tî mû fadë nî töngana yângâ tî kua tî letäa pëpe. Mbênî kua kêtê töngasô sôsï mbênî zo asâra na ndö tî yângâ tî sängö nî tîtene amâi sï zo alîngbi tî sâra kua tî letäa na nî, ayeke daä na tângo nî sô pëpe. Amû tângo ngbi ngbi ngbi sï, kêtê na kêtê, sängö asetï, akûku, alöndö, sï alütï lâsô na terê tî farânzi töngana yângâ tî letäa, alîngbi lïngbïngö na lo na lê tî ndiâ
Ngbêreyê ngû tî 2005 finî kodë tî süngö sängö na mbetti sasîgî ndâli tî sô âbûku ndê ndê mîngi ayeke sïgîgî na mbênî süngö-sängö sô sêgô nî ayeke daä mbênî pëpe, wala a yeke sû nî nzönî kûê äpe.
Na kakauka tî 2007, Bêndokua tî Sêndâyângâ tî Dasêndâgî tî Bangî abûngbi âzo 40 tî bâa lêgë tî tënë tî finî süngö sängö sô. Na pöpö tî âzo balë-usïö sô, âlembë tî âdôngbi balë-ôko ayeke daä.
- Yindä tî Fängö-mbëtï na âkötä zo
- Bêndokua tî Sêndâyângâ tî Bangî
- Likôlo-kötä tî âWafängö-mbëtï
- Bösö tî âWapafûe na âWasû tî Bêafrîka
- Dasînga tî Ndeke Lûka
- Dasînga-datalâtu tî Bêafrîka
- Bösö tî Bêafrîka tëtî Gbïänngö-mbëtïnzapä na Fängö-mbëtï na âkötä zo
- Sosietëe tî Mbëtïnzapä
- Danzapä tî âBazêngele tî Gîtangola
- Halësöngö tî âWaiislâmo tî Bêafrîka
Âmbênî âzo mîngi ngâ agä na ïrï tî âla wanî. Na ngbonga gümbâyä na ndâmbo asï na ngbonga ûse tî pekô tî bêkombïte, âwabûngbi nî abîngbi lö na ndö tî tënë tî süngö sängö sô, sï na ndâ nî, mîngi tî âla ahûnda tîtene ë bata gï kodë tî süngö-sängö tî letäa sô ndïä tî 1984 afa. Ngangû yê nî kûê ayeke tîtene a fa nî na âzo kûê, atâ na âmôlengê na dambëtï, atâa na âkötä zo na lêgë tî fängö-mbëtï na âla. Yê kûê na mändängö nî. Mändängö süngö-sängö tî letäa nî sô alîngbi tî kara zo pêpe, töngana zo azîa bê tî lo daä tî manda nî bîanî.
Na pekô tî bûngbi sô, dôngbi ôko ôko ayeke sâra ngangü tî sû âmbëtï tî lo kûê na sêgô nî töngana sô ndïä tî 1984 afa. Ngâ na mbâgë, âwasêndâyangâ ayeke gi lêgë kûê tî sïgî na âmbênî yêkua tî mû mabôko na âwasüngö sängö, âyêkua töngana bakarî tî sängö, bûku tî manda süngö-sängö, wala kpëlikua tî lônzi süngö-sängö nî. Na ndö tî ânzönî kunibê sô laâ âkua tî Kere Mêzä sô akö ndâ nî.
Sängö ayeke mâi lêgëôko na gîgî tî fadësô. Ayeke fa mbëtï na nî na âkötä zo. Atara tî fa mbëtï na nî na yâ tî âdambëtï na âmôlengê awe. Âwandokua sô ayeke bâa lêgë tî yângâ nî na Bangî kâ angbâ tî sâra kua na ndö nî tîtene alîngbi na fängö-yê na dambëtï nzönî.
Sängö Labitäni
[fa na mbi | ti gbian nda ti tënë ni]Lafabëe tî Sängö yeke na balë ûse na ûse labitäni
| Mbëlä | Gerê mbeti | Pronunciation |
|---|---|---|
| 1 | A, a | /âa/ |
| 2 | B, b | /bêe/ |
| 3 | D, d | /dêe/ |
| 4 | E, e | /êe/ |
| 5 | F, f | /fâa/ |
| 6 | G, g | /gâa/ |
| 7 | H, h | /hâsi/ |
| 8 | I, i | /îi/ |
| 9 | K, k | /kâa/ |
| 10 | L, l | /êle/ |
| 11 | M, m | /êmo/ |
| 12 | N, n | /êni/ |
| 13 | O, o | /ôo/ |
| 14 | P, p | /pêe/ |
| 15 | R, r | /êre/ |
| 16 | S, s | /êsi/ |
| 17 | T, t | /têe/ |
| 18 | U, u | /ûu/ |
| 19 | V, v | /vêe/ |
| 20 | W, w | /wêe/ |
| 21 | Y, y | /yêe/ |
| 22 | Z, z | /zêe/ |
Sêgô
[fa na mbi | ti gbian nda ti tënë ni]Sängö yeke na otâ sêgô
| Sêgô | Täpandë |
|---|---|
| Sêgô tî gbenî | da - fa - na - papa - bata - taba - kate - tiri - gozo - makara - kutukutu - gwe lo - mo - to - vo - gogoro |
| Fö sêgô | lörö - pärä - törö - särä - lëlë - tänä - körö - sümä - kä - gä - mbï - mbëtï... |
| Kêtê sêgô | kâ - lâ - yângâ - bîrî - kêtê - lâsô - bâlâwâ - gbô - kûkû - sîrîrî - mbârâtâ - mbîrîmbîrî... |
Sängö Sêndâsû
[fa na mbi | ti gbian nda ti tënë ni]- ABD.
- Akobêla awü töngana nye?.
- Âla gä ë manda tî dîko mbëtï!.
- Âlisoro na âwâlï.
- Alphabet chart.
- Ayê sô asï na mbï ândö.
- Bata kôbe nzönî.
- Dâlê sô asâra tënë na kötä gô.
- Doli, mbo na kundâ: Mbëtï tî âmôlengê.
- Gä ë sâra ngîâ.
- Gä, ë fono na yâ tî bêafrîka.
- Kongba ague na kötä ködörö.
- Kpälë tî âsambâ (Le chemin de la polygamie).
- Längö tî vundü (Jeur de malheur).
- Lêgë tî füngö bongö.
- Lêgë tî kâi sasa na yângâ da.
- Lêgë tî kpëngö kobêla tî bilarzîi.
- Lêgë tî kpëngö kobêla tî palü.
- Matânga tî âgerêmbëtï.
- Mbai tî yayâ: bûku tî wafängö-yê (L'histoire de Yayâ, livre pour les facilitateurs).
- Mbai tî yayâ: bûku tî wamändängö-yê.
- Ngo na düngö.
- Ngö sô atûku.
- Ngusü asôbenda na li tî doli (Tique l'emporte sur l'éléphant dans la course.
- Sarango savoon.
- Sênî: âkabêla na âkodë tî käïngö nî sï zo alîngbi dutï na sênî.
- Sênî: Akobêla na âkodë tî käïngö nî sï zo alîngbi dutï na sênî.
- SIDA.
- Tambûla tî mänamê na bêtâzo.
- Tângo tî ngonzo, vundü, kamënë na ngîâ.
- Töngana âmôlengê tî nzapä asambêla.
Sêndiäyângâ
[fa na mbi | ti gbian nda ti tënë ni]Yeke
[fa na mbi | ti gbian nda ti tënë ni]| Pronouns | Affermative | Negative | Interrogative |
|---|---|---|---|
| Mbï | yeke | yeke... pëpëe | yekeê ? |
| Mo | yeke | yeke... pëpëe | yekeê ? |
| Lo/A | yeke | yeke... pëpëe | yekeê ? |
| Ë | yeke | yeke... pëpëe | yekeê ? |
| Âla/Ï | yeke | yeke... pëpëe | yekeê ? |
| Âla | yeke | yeke... pëpëe | yekeê ? |
Yeke na
[fa na mbi | ti gbian nda ti tënë ni]| Pronouns | Affermative | Negative | Interrogative |
|---|---|---|---|
| Mbï | yeke na... | yeke na... pëpëe | yeke na... ? |
| Mo | yeke na... | yeke na... pëpëe | yeke na... ? |
| Lo/A | yeke na... | yeke na... pëpëe | yeke na... ? |
| Ë | yeke na... | yeke na... pëpëe | yeke na... ? |
| Âla/Ï | yeke na... | yeke na... pëpëe | yeke na... ? |
| Âla | yeke na... | yeke na... pëpëe | yeke na... ? |
Pekôdünîa
[fa na mbi | ti gbian nda ti tënë ni]- Charles Taber, 1964. French Loanwords in Sango: A Statistical Analysis. (MA thesis, Hartford Seminary Foundation.)
- William Samarin, 1967. Lessons in Sango.
- Marcel Diki-Kidiri, 1977. Le sango s'écrit aussi...
- Marcel Diki-Kidiri, 1978. Grammaire sango, phonologie et syntaxe
- Luc Buquiaux, Jean-Marie Kobozo et Marcel Diki-Kidiri, 1978 Dictionnaire sango-français...
- Charles Henry Morrill, 1997. Language, Culture and Sociology in the Central African Republic, The Emergence and Development of Sango
- Pierre Saulnier, 1994. Lexique orthographique sango
- SIL (Centrafrique), 1995. Kêtê Bakarî tî Sängö : Farânzi, Anglëe na Yângâ tî Zâmani. Petit Dictionaire Sango, Mini Sango Dictionary, Kleines Sango Wörterbuch
- Christina Thornell, 1997. The Sango Language and Its Lexicon (Sêndâ-yângâ tî Sängö)
- Marcel Diki-Kidiri, 1998. Dictionnaire orthographique du sängö
- Georges-Antoine Chaduteau, Sango langue nationale de Centrafrique
- Valeri Khabirov, 2010. "Syntagmatic Morphology of Contact Sango" Ural pedagogical university, 310 p.(in Russian)
Lêndo tî Sängö
[fa na mbi | ti gbian nda ti tënë ni] |
Sängö edition tî Wïkïtënëbûku, tënëbûku na sängö |